વર્ષ 2024માં વડોદરામાં વરસ્યો હતો અતિભારે વરસાદ: અજવા ડેમના દરવાજા ખોલાયા, પછી બંધ કરાયા.

વડોદરા શહેરમાં 24 જુલાઈ, 2024 ના રોજ માત્ર 14 કલાકમાં 10 ઇંચ જેટલો અતિભારે વરસાદ નોંધાયો હતો. આ વરસાદ વડોદરા સહિત મધ્ય ગુજરાતના વિસ્તારોમાં પડ્યો હતો, જેમાં અજવા ડેમના કેચમેન્ટ વિસ્તાર પણ સામેલ છે. પરિણામે, અજવા ડેમમાં પાણીનો સ્તર ઝડપથી વધીને 213.65 ફૂટ સુધી પહોંચી ગયો હતો.

62 દરવાજા ખોલીને 9,120 ક્યુસેક પાણી છોડાયું

વડોદરા મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (VMC) દ્વારા તાત્કાલિક પગલાં લેતાં, અજવા ડેમના તમામ 62 દરવાજા ખોલવામાં આવ્યા અને 9,120 ક્યુસેક પાણી વિશ્વામિત્રી નદીમાં છોડવામાં આવ્યું. આ પાણી વડોદરા શહેરમાંથી પસાર થતી વિશ્વામિત્રી નદીમાં પ્રવાહિત થયું, જેના કારણે નદીનો સ્તર 29.41 ફૂટ સુધી પહોંચી ગયો હતો, જ્યારે ખતરના નિશાન તરીકે 26 ફૂટ માનવામાં આવે છે.

વિશ્વામિત્રી નદીના સ્તર પર નિયંત્રણ

વિશ્વામિત્રી નદીના સ્તર વધવાથી શહેરના નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં પૂર જેવી સ્થિતિ સર્જાઈ હતી. જોકે, VMC દ્વારા નદીના સ્તરને 30 ફૂટથી વધુ ન જવા દેવા માટે પગલાં લેવામાં આવ્યા. હાલ નદીનો સ્તર ઘટીને 12.63 ફૂટ સુધી આવી ગયો છે, જે સુરક્ષિત સ્તર માનવામાં આવે છે.

અજવા ડેમમાંથી પાણી છોડવાનું બંધ કરાયું

જુલાઈ 26ના રોજ મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય લેવામાં આવ્યો કે હવે અજવા ડેમમાં 212.50 ફૂટ સુધી પાણીનો સ્તર જાળવવામાં આવશે. અગાઉ 211 ફૂટ સુધી સ્તર લાવવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું, પણ પૂરની સ્થિતિને ટાળવા માટે નવા સ્તર પર સ્થિરતા લાવવામાં આવી છે. આ નિર્ણયથી શહેરમાં પૂરનો ખતરો ટળ્યો છે.

આગામી દિવસોમાં વરસાદ ચાલુ રહેવાની શક્યતા

હવામાન વિભાગના અનુમાન મુજબ, આગામી દિવસોમાં પણ વરસાદ ચાલુ રહેવાની શક્યતા છે. 28 જુલાઈના રોજ પણ વડોદરામાં હલકો વરસાદ નોંધાયો હતો, અને આગામી દિવસોમાં 90% સુધી વરસાદની શક્યતા દર્શાવવામાં આવી છે. આ સાથે ભેજનું પ્રમાણ 81% છે અને દૃશ્યતા માત્ર 1.5 કિમી છે, જે વરસાદી માહોલને દર્શાવે છે.
વડોદરાની આજવા સરોવર ચોમાસાની ઋતુમાં ફરી એક વખત છલોછલ ભરાયું છે. તાજેતરમાં સરોવરની સપાટી 211.52 ફૂટ સુધી પહોંચી ગઈ છે, જેના કારણે પૂર જેવી સ્થિતિ ટાળવા માટે વિશ્વામિત્રી નદીમાં 1000 ક્યુસેક પાણી છોડી દેવામાં આવી રહ્યું છે. અધિકારીઓના જણાવ્યા અનુસાર, જ્યાં સુધી આજવા સરોવરની સપાટી 211 ફૂટ સુધી નહીં ઘટે ત્યાં સુધી પાણી છોડવાનું ચાલુ રહેશે. સરોવરમાં પાણીની વધારાની આવકના મુખ્ય કારણ તરીકે પંચમહાલ અને પાવાગઢ કેચમેન્ટ વિસ્તારમાં થયેલા ભારે વરસાદને જવાબદાર માનવામાં આવી રહ્યું છે. આ પૂર્વસાવચેતી તરીકે કરાયેલ પગલાં વડોદરા શહેરને પૂર સંકટથી બચાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ સાબિત થશે.

જુલાઈ મહિનાની વરસાદી સ્થિત

જુલાઈ 2025 દરમિયાન વડોદરામાં સરેરાશ 465.2 મિમી જેટલો વરસાદ નોંધાયો છે, જેમાં 20થી વધુ દિવસ વરસાદી રહ્યા છે. મહિના દરમિયાન તાપમાન 27°C થી 31°C વચ્ચે રહ્યું છે, અને ભેજનું પ્રમાણ 74% સુધી પહોંચ્યું છે.

વાર્ડ-સ્તરે પૂર સંવેદનશીલતા વિશ્લેષણ

Ward 12: સૌથી વધુ જોખમવાળો વિસ્તાર, 99.7% વિસ્તાર અને વસ્તી પૂરથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.
Ward 9: સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો વિસ્તાર, જ્યાં 10%થી વધુ લોકો પૂરના જોખમ હેઠળ આવે છે.
Ward 1: ઊંચા ઊંચાણના કારણે ઓછું જોખમ, છતાં વસ્તી ઘનતાના કારણે સંવેદનશીલ.

વોર્ડ સ્તરે પૂર સંવેદનશીલતા વિશ્લેષણ એ એક શક્તિશાળી પ્રક્રિયા છે, જેમાં શહેરની વિવિધ વોર્ડની પૂર સામેની સંવેદનશીલતા નિર્ધારિત કરવામાં આવે છે. આ વિશ્લેષણ શહેરી આયોજનકારો, આફત વ્યવસ્થાપન અધિકારીઓ અને સ્થાનિક શાસન સંસ્થાઓને દ્રષ્ટિ અને વપરાશ માટે સહાય કરે છે.

વિશ્લેષણના મુખ્ય ઘટકો :

- હેરફેર નકશાંકન ઐતિહાસિક પૂર ડેટા, વરસાદના ધોરણો, નદીની નજીક અને ભૂ-આકારના આધારે પૂરપ્રવણ વિસ્તારો ઓળખી શકાય છે.
- ઉજાગરતા મૂલ્યાંકન: વસ્તી સંકેદતા, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર, રહેણાક પ્રકાર અને આવશ્યક સુવિધાઓ કેવી રીતે અસરગ્રસ્ત થાય છે તેનું મૂલ્યાંકન.

સંવેદનશીલતા સૂચકાંકો:
- સામાજિક-આર્થિક: આવક, શિક્ષણ, આરોગ્ય સેવા પ્રાપ્તિ, ઘરની ગુણવત્તા.
- ભૌતિક-પર્યાવરણ: ડ્રેનેજ સિસ્ટમ, જમીન ઉપયોગ, ઊંચાઇ, માટીની જાત.
- પ્રતિસાધન ક્ષમતા: જાગૃતિ વ્યવસ્થાઓ, સમુદાયની તૈયારી અને આપતકાળિન પ્રતિસાધન માળખું.

ઉપયોગમાં લેવાતા સાધનો અને તકનીકો

- GIS અને રિમોટ સેન્સિંગ: ભૂગોળીય વિશ્લેષણ અને પૂર ઝોન નકશાંકન માટે.
- મલ્ટી-ક્રાઈટેરિયા ડીસિઝન એનાલિસીસ: વિવિધ સંવેદનશીલતા કારકોને તોલવા માટે.
- મશીન લર્નિંગ મોડેલ્સ: જેમ કે રેન્ડમ ફોરેસ્ટ, જે પૂરની સંભાવનાની આગાહી કરે છે.
- સમુદાય સર્વેક્ષણ: સ્થાનિક અનુભવ અને જ્ઞાન મેળવે છે.

ઉદાહરણ: વડોદરા

વડોદરાની તાજેતરની એક અભ્યાસમાં 12 વોર્ડ માં વિસ્તૃત વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. જેમાં ફિલ્ડ સર્વે, નિષ્ણાત ઇન્ટરવ્યુ અને મ્યુનિસિપલ રેકોર્ડ્સનો સમાવેશ થયો. મુખ્ય ચિંતાઓ તરીકે આગળ આવી:
- કુદરતી ડ્રેનેજ પર અનાધિકૃત ઘસણ
- અનપાત્ર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર
- હવામાન પરિવર્તનના ફળस्वરૂપ

આ અભ્યાસે ભારતના વિઝન 2047 લક્ષ્યો સાથે મેળ ખાતા ખર્ચઅલ્પ અને સ્થાનવિશિષ્ટ ઉપાય સૂચવ્યા.